بررسی احتمال استفاده از روغن بزرك بر روی گنبد مسجد شیخ لطف الله؛
موافقان و منتقدان مرمت گنبد شیخ لطف الله چه می گویند؟
به گزارش بن ایر ایسنا/اصفهان منتقدانِ ترك مرمت شده‌ی گنبد شیخ لطف الله، همه در یك امر اتفاق نظر دارند؛ آن هم اینكه رحمت الله رضایت، مجری این پروژه، یكی از بی نظیرترین استادكارانِ حال حاضر در شاخه‌ی بنایی، طاق زنی و رسم بندی است و به جد معتقدند، استفاده از چنین استادِ بزرگی برای مرمتِ گنبد شیخ لطف الله كه دارای كاشی های معرق است و به تخصصی سوایِ طاق زنی و رسم بندی نیاز دارد، سبب شده كه هم در حق این مردِ باسابقه ستم شود و هم در حق گنبد مسجد شیخ لطف الله.
تا زمانی كه اداره كل میراث فرهنگی اصفهان، اجازه بازدید و آزمایش را به كارشناسان متخصص و منتقدِ این مرمت ندهد و طرح مطالعاتی دقیقی كه از آن سخن به میان می آید را به همراه شرح جزئیات گزارش این پروژه به صورت شفاف در اختیار عموم نگذارد، حرف زدن درباره‌ی مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله مثل دست كشیدن بر اجزای یك فیل در تاریكی است اما از آنجائیكه معین نمی باشد این اداره كل، چه زمانی آن اجازه را صادر و این گزارش را منتشر می كند و هم چنین، باتوجه به عزم جدی ای كه برای ادامه این مرمت و تسری تجربه مبهم فعلی به تمام ترك های گنبد دارد، رسانه ها موظف اند احتمالات مختلفی كه از جانب كارشناسان مطرح می شود را بازتاب بدهند بلكه از تكرار اشتباهات احتمالی در مرمت این گنجینه جهانی جلوگیری شود.
احتمال استفاده از روغن بزرك بر روی ترك مرمت شده‌ی گنبد شیخ لطف الله یكی از مباحثی است كه از همان روزهای نخستی كه توجه رسانه ها به دو رنگ بودن بخش مرمت شده و بخش های مرمت نشده‌ی گنبد شیخ لطف الله جلب شد، مطرح بود. بدین جهت خبرگزاری ایسنا ۲۵ آبان ماه از مدیر پایگاه میراث جهانی نقش جهان درباره احتمال استفاده از این روغن سؤال كرد و او ضمن رد این شائبه پاسخ داد: تغییر رنگ ترك مرمت شده به خاطر بندكشی است. اگر از روغن بزرك استفاده شده بود، باید رنگ كاشی های ترك مرمت شده تیره می شد درحالی كه حالا رنگ آن روشن تر از سایر ترك هاست. ما تنها از یك تثبیت كننده‌ی بدون رنگ بهره برده ایم تا كاشی ها را از تخریب بارندگی ها حفظ نماییم.
فریبا خطابخش، البته پس از بارش برف و طرح پرسش هایی درباره علت آب گریزی ترك مرمت شده‌ی گنبد مسجد شیخ لطف الله، به ایسنا اظهار داشت: در گذشته پس از آخر مرمت بر روی سطح مرمت شده پیه شتر می زدند، به این صورت كه یك طناب از بالا به پایین آویزان می كردند كه حالت كشویی داشت و گنبد را چرب می كردند تا آب به بستر زیرین نفوذ نكند كه فكر ایده آلی بوده است اما الان ما این كار را نكرده ایم و تا زمانی كه همه ترك ها را مرمت نكنیم، نمی توانیم این كار را انجام دهیم. ولله كه هیچ پوششی هم روی سطح گنبد استفاده نشده است. الان كاشی ها را سرجای اصلی خودش بردیم و سطح صاف شده و مسلماً نباید باران و برف به آن نفوذ كند.
نظر به وجود مبهمات گفتاری، خبرنگار ایسنا ۲۸ دیماه بار دیگر با مدیر پایگاه میراث جهانی نقش جهان درباره احتمال استفاده از این روغن گفتگو نمود و او با تاكید بر اینكه مرمتگر، موظف به اطلاع رسانی درباره استفاده از هرگونه موادی است و تابحال استفاده از این روغن را به اطلاع ما نرسانده، اظهارنظر قطعی را منوط به انجام آزمایش دانست و قول انجام چنین كاری را در اسرع وقت داد. باتوجه به آماده بودن داربست های گنبد مسجد شیخ لطف الله، انتظار می رفت مدیر پایگاه میراث جهانی نقش جهان نتیجه انجام این آزمایش ساده را به خبرنگار ایسنا اطلاع بدهد اما متأسفانه كوشش های مكرر این خبرنگار برای گرفتن جواب آن آزمایش از فریبا خطابخش، بی پاسخ ماند. خطابخش البته بامداد 30 دیماه در گفت وگویی با یكی از خبرگزاری ها اعلام نمود كه مرمت ترك اول، به تایید دفتر امور پایگاه های جهانی سازمان میراث فرهنگی و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی رسیده است و بنا بر این آنها باردیگر داربست ها را برای مرمت دومین ترك نصب كرده اند. وی اطلاع داد كه مرمتگر ترك دوم گنبد هم استاد رضایت (مرمتگر ترك اول) خواهد بود و چون كمیته راهبردی میراث فرهنگی استان مشكلی در مرمت ترك اول گنبد مسجد شیخ لطف الله ندیده، دستور ادامه كار را ابلاغ كرده است!
حالا، ایسنا با چند تن از كارشناسان موافق و منتقد مرمت اخیر گنبد مسجد شیخ لطف الله، درباره احتمال استفاده از روغن بزرك بر روی ترك مرمت شده گفتگو كرده است كه شرح آنرا در ادامه می خوانید:
استفاده از هیچ ماده ای روی ترك مرمت شده تصویب نشده است
عبدالله جبل عاملی، مدیركل اسبق اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان به ایسنا اظهار داشت: در زمان صفویه و دوره های بعد روی گنبد را با پیه شتر چرب می كردند تا آب روی آن نایستد، اما هم اكنون قرار نبود از روغن استفاده شود، بلكه قرار بود مرمت همه ترك ها كه به اتمام رسید یك روغن مالی واحد برای كل گنبد داشته باشند. این روغن هم بزرك نبود بلكه یك روغن حیوانی بود كه فكر هم نمی كنم فعلاً از آن در ترك مرمت شده بهره برده باشند.
وی اضافه كرد: مقرر است اواسط هفته آینده بازدیدی از گنبد داشته باشم تا درز آن طوری مرمت شود كه مردم فكر نكنند بین ترك ها شكاف افتاده است و تاكید می كنم چون روغن زود گردوخاك می گیرد و به مرور سیاه می شود از آن استفاده نمی كنند. زمانی كه بنده از گنبد بازدید كردم چیزی روی سطح آن مالیده نشده بود و اگر دو سه روز قبل این كار انجام شده باشد بنده آگاه نیستم.
جبل عاملی افزود: به هر حال، بخشی از كاشی های گنبد شیخ لطف الله كه تاكید می كنم قدیمی است و ممكنست كاشی صفوی هم در میان آن باشد، حالا تمیز شده و به همین خاطر نسبت به برف كمی كه بارید واكنش متفاوتی نشان داد. ضمن اینكه یادآور می شوم استفاده از هیچ موادی بر روی گنبد تصویب نشده است.
وی اشاره كرد: كسانی كه در این پروژه كار می كنند با كمال جدیت و تخصص به انجام وظیفه می پردازند و عده ای می خواهند چوب لای چرخ آنها بگذارند. بهتر است كسانی كه وجدان فرهنگی و ملی دارند حرف های خارج از ارزش های اخلاقی نزنند.
یا «رُ» كجه یا «اُ» كجه!
مرتضی فرشته نژاد، كارشناس ارشد معماری و مرمت هم به ایسنا اظهار داشت: بحث مرمت آثار تاریخی و اثر منحصربه فردی مثل گنبد مسجد شیخ لطف الله یك بحث علمی است. كسی نیست به آنها بگوید آیا در مورد شیوه‌ی مرمت گنبد مسجد شیخ به اجماع خرد جمعی رسیدید؟ لابد به منافع شان ضرر می رسانده كه نظری نخواستند.
وی افزود: در یزد مثلی هست كه؛ می گویند زمانی مُقنی ها قناتی را كنده بودند و بحث بالاگرفته بود، چون مادر چاه آب داشت اما آب به مَظهر نمی رسید. مقنی ها یك صدا می گفتند كارشان درست بوده به همین خاطر یك پیر كارشناس متخصص را آوردند تا او نظر بدهد. پیر هم اظهار داشت: «یا رُ كجه، یا اُ كجه!» یعنی یا راه كج است و مسیر قنات درست نیست و یا آب كج است! اما كسی كه عقل داشته باشد می فهمد آب كج نمی گردد.
فرشته نژاد اضافه كرد: من در جلسه ای كه درباره‌ی مرمت گنبد شیخ لطف الله در اتحادیه صنایع دستی انجام شد حضور داشتم. در این نشست هرچه ما حرف می زدیم مسؤلان می گفتند كه از روی ضوابط عمل كرده ایم. قرار بود ما را روی گنبد ببرند كه هنوز نبرده اند. مسؤلان ما وقتی كار از كار می گذرد جلسه می گذارند. كاری كه نباید بشود شده است. گنبد مسجد امام را كه خراب اندرخراب كردند، گنبد مسجد شیخ را هم اگر دست نمی زدند خیلی منّت سر مردم گذاشته بودند.
این استاد مرمت اشاره كرد: در جلسه شخصاً به آقای اللهیاری گفتم كه این مساله تقصیر شماست. گفتند چرا؟ گفتم شما در رأس یك مجموعه‌ی بسیار حساس علمی قرارگرفته اید وقتی كه می خواهید این كار را به مجری بدهید باید سابقه‌ی كار مرمتی و سابقه كار علمی او را ببینید. آقای اللهیاری فرمودند كه آبروی میراث فرهنگی در خطر است و آبروی من هم درخطر است و چه و چه و چه! ما در آن جلسه گفتیم و شنیدیم و برخاستیم و الان هم درباره گنبد مسجد شیخ لطف الله مثل همان مثل یزدی معتقدم یا رُ كجه یا اُ كجه!
وی اشاره كرد: لازم است بگویم در آن جلسه چیزهای عجیبی در مورد مرمت این گنبد شنیدم. ازجمله اینكه روی گنبد را روغن زده اند و این خیلی مهم می باشد كه بدانیم چه نوع روغنی است؟ روغن پس از مدتی پُر از چرك و آلودگی می شود اما حتی اگر گریس هم باشد در آفتاب شدید می ریزد. نكته‌ی مهم این است كه روی گنبد مسجد شیخ لطف الله نباید روغن زده می شد. خدا كند روغن قابل شستشویی باشد.
فرشته نژاد اظهار داشت: نكته‌ی دیگری كه در آن جلسه شنیدم این بود كه روی كاشی ها را برسِ سیمی زده اند كه اگر این طور باشد، پدرِ لعابِ كاشی ها و آجرها درآورده اند و دیگر چیزی از لعاب ها نمانده است. بدن آدم را تصور كنید؛ گوشت بدن توسط پوستی كه مقاوم تر است محافظت می شود اما اگر این پوست زخمی و خدشه دار شد كم كم آن گوشت را مثل خوره می خورد و دیگر چیزی نمی ماند. این موارد یعنی عوامل این پروژه عالمانه عمل نكردند. مسؤلان محترم لااقل وقتی كه نمی توانند كاری را درست انجام بدهند كاش منتی هم بر سر ملت و دنیا نگذارند و به این كارها دست نزنند. كارهای حساس را نباید به دست كسانی سپرد كه كار مرمت كاشی معرق نكرده اند. استاد رضایت بسیار مرد خوب و بزرگی است ما هم او را قبول داریم اما ناظر پروژه او چه كسی بوده است؟ نمی گردد كه ایشان هم مجری و هم ناظر و هم مهندس و همه چیز باشد بالاخره یك نفر باید بالای سر او بوده باشد كه بگوید فلان كار را بكن.
این دانش آموخته معماری و مرمت اشاره كرد: به طاق زنی استاد رضایت نمره صد می دهم اما وقتی مرمت كاشی یك گنبد را بر عهده می گیرد باید پرسید تابه حال یك گنبد نوساز را كاشی كاری كرده است كه دست آخر بند این كاشی ها چهار یا پنج سانت نشود و جفت شود؟ آقای رضایت این كار را نكرده است. الان در گنبد مسجد شیخ لطف الله كاملاً مشخص است كه بندها فاصله دار شده و آنرا گچ كرده اند! باید بگویم كه خراب كردند.
وی تصریح كرد: گنبد شیخ لطف الله و كاشی هایش مربوط به دوران صفوی است. مرمت هایی در آن انجام شده كه موضعی بوده و ممكنست در قسمت های اندكی برخی كاشی ها را مثل بخش های قدیمی خودش ساخته باشند اما بیشتر كاشی ها صفوی است. زمانی این مرمت توسط مرحوم معارفی انجام شد. ایشان مرمت قسمت تارك گنبد شیخ لطف الله را تا حدود یك متر پایین تر انجام داده بود و پیش از ایشان ناره‌ی سر گنبد، یعنی همین نماد فلزیِ زرد نوك گنبد، به دلایلی در دوپوش گنبد افتاده بود و دو پوش این گنبد هم پیوسته بود. كار معارفی این بود كه دو پوش را بازكرده و ناره را از آن بیرون بكشد بعد دیده بود داخل آنجا غبار و گچ وخاك مرده است بدین سبب خیلی استادانه دوپوش را خالی كرده و آلودگی ها را بیرون آورده بود؛ این استاد بزرگ بهترین كارها را انجام داده و هیچ كدام از كارهایش عیب نداشته اما الان كه چندین سال است فوت شده هر وقت خرابكاری می كنند می گویند معارفی كرده و قبلی ها كرده اند! سایر مرمت های موضعی این گنبد در دوران مرحوم دكتر شیرازی و مرحوم استاد هنرفر و مرحوم آقای جواد مجدزاده‌ی كرمانی معروف به صهبا انجام شده است. این افراد بهترین های زمان خودشان را برای مرمت گنبد بهره برده اند. مشخص نیست آینده این گنبد با این برس سیمی كه روی لعاب كشیده اند، با این بندهای ناجور، اختلاف سطح و روغنی كه روی سطح زده اند چه می شود.
فرشته نژاد اضافه كرد: لازم به ذكر است كه اظهارنظر مدیریتی با اظهارنظر كارشناسی فرق می كند و نمی دانم چه شده كه این دوره زمانه مدیر هم اظهارنظر كارشناسی می كند! اگر مدیر خودش كارشناس و اهل كار است، باید نظر بدهد اما اگر اهل كار نیست نباید نظر بدهد و دفاعِ صرف كند. از همان زمانی كه مرحوم شیرازی در مدیریت میراث بود قانونی گذاشتند كه مدیر میراث فرهنگی در هر استان باید حداقل آرشیتكت باشد یعنی معماری را بفهمد، مصالح را بشناسد، سال ها در دست و پای معماران سنتی حضورداشته باشد، با میراث تاریخی آشنا باشد و مفهوم كاشی و لعاب را هم بفهمد.
پایِ گونه ای اختلاف نظر صنفی در بین است
حسین احمدی، رئیس دانشكده حفاظت و مرمت دانشگاه هنر اصفهان هم در گفت و گو با ایسنا اظهار نمود: روی گنبد شیخ لطف الله حساسیت های زیادی ایجادشده و متأسفانه یك مورد كار مرمتی قابل قبول هم كه در حال انجام می باشد، زیر سؤال می برند. كسی كه تحقیق می كند، مقاله می نویسد و سؤال می پرسد باید تخصص داشته باشد. خبرنگاران آشنا با مبحث باید بروند روی گنبد و از نزدیك ببینند كه استادكار از نزدیك چه می كند؟ ما ندیدیم كه چنین اتفاقی افتاده باشد، فقط دیدیم كه كار را زیر سؤال می برند.
وی افزود: نمی دانم بحث استفاده از روغن از كجا آمده اما اصلاً دلیلی جهت استفاده از روغن نیست و استفاده از آن به هیچ صورتی روی سطح كاشی یا ملات كاشی خصوصا كاشی گنبدها معمول نبوده و نیست. چون پس از مدت كوتاهی با قرار گرفتن تحت تابش نور خورشید، تغییر رنگ و ماهیت شمیایی می دهد و از بین می رود. استفاده از هر متریالی در حوزه حفاظت و مرمت باید با دلیل علمی همراه باشد و روغن روی لایه براق لعاب كاشی كه خودش لایه ای مقاوم به عوامل محیطی است، صرفا لایه ای مزاحم و بلااستفاده تلقی می شود؛ ضمن آنكه آقای رضایت چیزی را عوض نكرده اند، همان كاشی های قبلی را تمیز كرده و سر جای خودش قرار داده اند. در اصل كاری كه تیم استاد رضایت انجام می دهند بیشتر بر لایه ملات بین زبره گنبد و كاشی لایه تزیینی متمركز است و آنها حتی الامكان از تغییر دادن و دخالت در كیفیات كاشی اجتناب می كنند.
احمدی اشاره كرد: اینكه می گویند تغییر رنگ پیداشده به خاطر تمیز شدن ترك مرمت شده است، مضاف بر اینكه بخش نخودی زمینه، بدون لعاب است و شاید موقع تمیز كردن و دوغاب دادن كمی سطح آن تغییر رنگ پیداكرده باشد. درهرحال استفاده از روغن روی كاشی ها توسط كاشی كار خبره ای مثل استاد رضایت امر حدودا غیرقابل تصوری است. هر روغنی را هم پیش از اینكه تغییر ماهیت بدهد با حلال شیمیایی می توان پاك كرد اما چون به صورت كل استفاده از روغن ازنظر اصولی درست نیست بعید می دانم بهره برده باشند. هیچ لایه ای مقاوم تر از لعاب خود كاشی نیست و دلیلی جهت استفاده از لایه دیگری وجود ندارد.
رئیس دانشكده حفاظت و مرمت دانشگاه هنر اصفهان اضافه كرد: فكر می كنم بحث های درگرفته پیرامون گنبد احیانا ناشی از گونه ای اختلاف نظر صنفی است و به لحاظ تخصصی محلی از اعراب نداشته و بسادگی با یك تحقیق مختصر خلاف آن قابل اثبات است. بنده شاید استاد رضایت را دو بار از نزدیك دیده باشم اما ایشان را بعنوان كاشی كاری نمونه با اخلاق حرفه ای می شناسم. به نظرم به خاطر اختلاف رنگ ترك مرمت شده با سایر ترك ها دراین باره بزرگنمایی شده درحالی كه اختلاف رنگ پس از تمیز شدن یك بخش طبیعی است. مرمتگر این پروژه هم در حال انجام یك مرمت اصولی است وقتی از همان كاشی های قبلی استفاده می نماید.
اشكال در این مرمت اظهر من الشمس است
همچنین، حمید فرهمند بروجنی، عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان در گفت و گو با ایسنا توضیح داد: روغن ها، چربی ها و دسته ای از مواد كه به اسم نانو مواد یا مواد سنتزی معروف بوده و در مقیاس نانو هستند، اگر روی مصالح ساختمانی كاشی قرار بگیرند می توانند روی خواص جذب آن تاثیر بگذارند كه این تأثیرات در بعضی مواقع مثبت و در بعضی مواقع منفی است؛ هم اكنون بنظر می رسد كه گنبد مسجد شیخ لطف الله از حالت اصلی و طبیعی خود خارج شده است.
وی افزود: اساسا در این مرمت مشكل وجود دارد اما اینكه چقدر عمیق است به بررسی دقیق نیاز دارد. احتمال دارد نوع پوشش گنبد، روغن باشد و اگر این روغن، روغن بزرك باشد، برگشت پذیر است؛ هرچند كه كاشی هم متخلخل است و همه‌ی آن ماده را نمی توان از دل كاشی بیرون كشید ولی هرچه لعاب، كیفیت بالاتری داشته باشد امكان حل كردن روغن هم بیشتر است.
این استاد دانشگاه اظهار داشت: ما باید ببینیم این روغن چقدر قابلیت انحلال باردیگر را دارد؟ روغن بزرك در معرض آفتاب اكسیده شده و از بین می رود حتی اگر پلیمریزه هم بشود به مرور تحت تاثیر باد و هوازدگی طبیعی از روی كاشی برداشته می شود و فقط تا مدتی خاصیت ضد آب كندگی دارد. در مورد بخش آجری این گنبد باید اظهار داشت كه مواد متخلخل وقتی اشباع می شوند دیگر هیچگاه به حالت طبیعی پیش از اشباع خود برنمی گردند؛ یعنی برگشت پذیری برای آجر وجود ندارد و حتی اگر آنرا با حلال هم بشوییم پاك نمی گردد و كثیف كاری به وجود می آید كه غیرعادی و غیرمعمول است. بعید می دانم پوششی كه روی ترك مرمت شده گنبد شیخ لطف الله زده شده روغن بزرك باشد. حدس من این است كه بر روی این گنبد از نانو مواد استفاده شده است.
فرهمند بروجنی اشاره كرد: اصولاً در كشور ما میراث فرهنگی نظام پاسخگو و شفافی ندارد. مهم تر از اینكه روی سطح گنبد چه پوششی وجود دارد، این است كه یك تیم تخصصی كه هم ازنظر علمی قوی باشند و هم مورد وثوق جامعه فرهنگی و میراث، باید بر روی این مساله نظارتی داشته باشند. فكر می كنم مشكل این مرمت بزرگ تر و عمیق تر از این حرف هاست كه بگوییم روی سطح آن چه پوششی هست. درواقع مشكل اصلی این است كه چرا این كار باید به اینجا بكشد كه این همه نگرانی وجود داشته باشد؟ و چرا پاسخ درستی هم شنیده نمی شود؟ حداقل من تا این لحظه پاسخ درستی به انتقادهایی كه درباره گنبد مطرح می شود نشنیده ام.
وی اضافه كرد: ازنظر بنده پاسخ های داده شده به انتقادهای وارده، بازی با واژه ها و عوام فریبی است. اگر بگوییم این پوشش یا این روغن، قابل حل هست یا نیست بازهم یك جای دیگر كار مشكل پیش می آید. وقتی كه تیم، تیم تخصصی نیست یك جای دیگر كار دیگری می كند و یك مشكل دیگر به وجود می آید. باید به دنبال پای بست رفت چون خانه از پای بست ویران است. متأسفانه در ایران میراث فرهنگی ها دوست ندارند پاسخگو باشند. بنده مرمتگر هستم و می بینم مرمتگرها آن قدر خودشان را ذی حق می دانند كه به خودشان اجازه می دهند جای همه‌ی جامعه تصمیم بگیرند و این مشكل ساز است. رانت هایی هم در بعضی قسمت ها وجود دارد و آدم هایی به اسم مرمتگر در بعضی جاها هستند كه مرمتگر نیستند. آنها ترجیح می دهند زودتر متر كنند و تحویل دهند و پول بگیرند!
این استاد دانشگاه اشاره كرد: خدای نكرده منظورم این نیست كه در مورد گنبد شیخ لطف الله چنین اتفاقی افتاده است، ابداً چنین چیزی نمی گویم. حرف من این است كه مسلماً در مدیریت مرمت مجموعه نقش جهان و گنبد شیخ لطف الله اشكالاتی وجود دارد چونكه نباید كار به اینجا بكشد. عده ای می توانند جمع شوند و بگویند مشكل چیست چون غیر از مساله تغییر رنگ و آب گریزی، در بعضی جاها نقش ترك مرمت شده هم متفاوت شده است. مبحث این است كه ما نمی توانیم گزینشی یك یا چند ترك را ضد آب نماییم و باقی را به حال خودش رها نماییم. یا باید بر روی كل آن اثر كاری صورت گیرد یا اصلاً نباید صورت گیرد چون كه این مساله خودش می تواند تخریب را شدیدتر كند. نظر بنده این است كه احتمال دارد از نانو مواد بهره برده باشند.
فرهمند بروجنی اظهار داشت: این مرمت اگر در بستر طبیعی خودش بود، به شیوه مرمت سنتی انجام می شد و ابداع هم در همان بستر پیش می رفت راه درست تری طی می كرد تا اینكه یك دفعه ما همه چیز را كنار بگذاریم و بدعتی بگذاریم و كار متفاوتی را انجام دهیم كه باعث خرابی بزرگی شود. سال های سال استاد محمد مصدق زاده گنبدها را در اصفهان مرمت كردند و من هیچگاه ندیدیم و نشنیدم كه در كار ایشان این مشكلات دیده شده باشد. حالا ببینید چند سال است كه ما با این اتفاقات این چنینی مواجه می شویم. فقط هم خاص اصفهان نیست در تهران هم هست و حتی شدیدتر وجود دارد بطوریكه بعنوان نمونه بخشی از كاشی های سردر مدرسه مطهری را خراب كرده اند. كار اگر دست كاردان باشد این اتفاق ها پیش نمی آید اما متأسفانه نسل استادكارهای درجه یك سنتی در حال انقراض است و بعدها فقط باید اسم آنها را در كتاب ها دید.
وی اشاره كرد: الان كار در میراث به صورت پیمانكاری شده و كارهای پیمانكاری این گونه است كه معمولاً طرف پولش را بموقع نمی گیرد و اذیت می شود بنا بر این همه كمِ هم می گذارند و یكی می خواهد زودتر متر كند و پولش را بگیرد، با عشق كار نمی كنند درحالی كه زمانی كه میراث فرهنگی وجود نداشت، فرد برای باقیات صالحات نذر می كرد و گنبد یا هر محل دیگری را تعمیر می كرد. چنین فردی به خاطر ثواب اخروی بهترین مصالح را می خرید و از بهترین استادكارها دعوت می كرد و می گفت طوری كار كنید كه خیر ببینی داشته باشد، كاری بكنید كه این اثر ۵۰ و صدسال دیگر بماند اما از زمانی كه نهادهای مدنی ایجاد شدند نقش این مردم كمرنگ شد. خود مردم بهترین ناظر و بهترین قاضی هستند. نمی دانم چرا در اصفهان این طور است و افراد می ترسند از اینكه كارشان دیده شود. معمولاً میراث هم ترجیحش بر این است كه خیلی در مورد این مسائل صحبت نكند.
عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان اظهار نمود: میراث فرهنگی خیلی راحت می تواند چند آدم آگاه را صدا بزند و از كسی كه مجری این كار بوده توضیح بخواهد؛ نه از سر اینكه بخواهند میراث را تخریب كنند یا خدای ناكرده تویِ سر پیمانكار بزنند اما تلاش كنند مبحث را درست كنند و بعد هم اگر اشكالی وجود ندارد آنرا تائید كنند. به عقیده بنده اشكال در مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله اظهر من الشمس است.
نیازی به استفاده از روغن بزرك وجود نداشته است
محمدتقی قنبری، استاد مرمت كاشی معرق هم به ایسنا اظهار داشت: اطلاع ندارم كه در مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله از روغن بزرك استفاده شده یا نه چون هنوز گنبد را از نزدیك ندیده ام اما می دانم كه برای ضد آب شدن نباید از این ماده استفاده نمود. ماده ای به اسم جی ۱۰۰ یا جی ۲۰۰ هست كه حلال بی رنگ است و با تابش خورشید اثرش از بین می رود و ماندگاری ندارد شاید هم از این ماده روی ترك مرمت شده بهره برده باشند.
وی اضافه كرد: جایی دیدم كه روی گنبدی سیلر كیلر زده بودند و این لایه مثل لاك پس از مدتی بلند شده بود اما فكر نمی كنم در گنبد مسجد شیخ لطف الله كه تخصصی بوده و حتما چند مهندس و ناظر داشته از چنین چیزهایی بهره برده باشند.
قنبری اشاره كرد: روش تشخیص به كار رفتن یا نرفتن روغن بزرك ساده است؛ اگر كمی آب روی این قسمت ریخته شود و آب به خورد كاشی برود یعنی از آن استفاده نشده است. درهرحال چون این گنبد نفس می كشد و ضخامت آجر آن بالاست اصلاً نیازی به استفاده از چنین موادی نیست.
شیوه ادامه مرمت باید تغییر كند
احمد منتظر، رئیس سابق اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان هم در این رابطه به ایسنا اظهار داشت: آن طور كه از گفتگوها و تصاویر برمی آید، بعد از اتمام مرحله مرمت ترك گنبد مسجد شیخ لطف الله بر روی سطح كار روغن بزرك زده شده ولی چون زیاد از حد پررنگ شده بوده، باردیگر روی آن دوغاب گچ زدند تا كمرنگ شود اما بعد زیاده از حد كمرنگ شده است. روغن به خورد كاشی ها و آجرها رفته و خشك شده است و برای از بین بردن این روغن باید یك سانتی متر از سطح كار را بتراشند تا روغن ها برود كه بدین سان از كاشی ها هم هیچ چیزی نمی ماند. در قسمت آجرها روغن بزرك به داخل آجر نفوذ كرده و دیگر آفتاب بر روی آن اثر ندارد. در قسمت كاشی ها هم به زیر ترك ها رفته و نمی گردد آنرا پاك كرد چون كاشی سابیده می شود.
وی افزود: الان نمی گردد روغن را برداشت اما می شود از همرنگ سازی بهره برد و این دوترك را با سایر ترك ها همرنگ كرد. این موزون سازی هم باید بسیار با دقت صورت گیرد و هم باید موضعی كار شود تا ببینند رنگ به چه صورت می شود و بعد بیایند این دوترك را همرنگ كنند. همرنگی یكی از بخش های كار مرمت است ولی گویا اساتید، همرنگی بلد نیستند كه چنین فاجعه ای به بار آمده است.
منتظر اشاره كرد: برای مبادرت به همرنگ سازی استادكار و ناظر دلسوز لازم است، باور كنید این مساله را برای خودم نمی گویم، پاهای بنده اجازه نمی دهد كه حتی روی گنبد بروم اما استاد و ناظر دلسوز باید با هم مشورت كنند، با اهالی فن مشورت كنند و ترك را به صورت موضعی همرنگ كنند. لزوماً هم نباید همه قسمت ها را با هم همرنگ كنند بلكه باید جایی كه كمرنگ است را پررنگ و جایی كه پررنگ است را كمرنگ كنند.
رئیس سابق میراث فرهنگی اصفهان اشاره كرد: این كار نباید این چنین ادامه پیدا كند و شیوه‌ی مرمت باید در بخش های دیگر گنبد تغییر كند. آقای رضایت استاد بسیار خوبی است، بنّای بسیار قابلی است، طاق زنی ماهر و درجه یك است، ازنظر نوسازی بسیار عالی است اما مرمتگر نیست بلكه نوساز است. مبحث مرمت گنبد مسجد شیخ لطف الله به كشور هم كشیده شده ولی وقتی وزیر می گوید خوب است زیردستش دیگر حرف نمی زند! این سیستم فرمایشی است و این فرمان دادن ها به لایه های پایین هرم هم می رسد.
درباره جزئیات مرمت گنبد اطلاعی ندارم
سید امیر مهرداد محمد حجازی، دانشیار دانشگاه اصفهان هم در گفت و گو با ایسنا اظهار نمود: چون اطلاع ندارم كه چه كارهایی برای مرمت گنبد شیخ لطف الله انجام شده است، نمی توانم نظر قطعی بدهم و قاعدتاً نسبت به این مساله كه از روغن روی آن استفاده شده یا هم نظری ندارم. در این وضعیت هر چه بگویم منصفانه نیست. بهتر است اساتید شیمی درباره تركیب روغن بزرك و اساتید مرمت درباره فعل وانفعال آن روی كاشی نظر بدهند چون كه بدون در نظر گرفتن این مؤلفه ها پاسخ هایی كه دریافت می شود را نباید جدی گرفت.
نباید با آبروی این استادكار بازی می شد
همچنین، هوشنگ رسام، پیشكسوت مرمت كاشی كاری، معرق تراشی و مرمتگر گنبد شیخ لطف الله در دهه شصت به ایسنا اظهار داشت: كار گنبد شیخ لطف الله معرق است و در آن از كاشی و آجر استفاده شده. زمینه‌ی كرم را آجر تشكیل می دهد و نقوش اسلیمی و گردش گل وبته را كاشی های لعاب دار. استاد رضایت كه مرمت این گنبد را برعهده گرفته، یكی از بهترین بناهای اصفهان است كه در طاق زنی، رسم بندی و قطار بندی رو دست ندارد اما اینكه روی چه حسابی از ایشان برای كاری كه تخصصشان نبوده بهره برده اند، مسؤلان پایگاه جهانی نقش جهان باید پاسخگو باشند. این استاد عظیم الشأن، معرق تراش نبوده و بنا بر این وقتی نره ها را روی قالب چیده، بین این ها فاصله افتاده.
وی افزود: كاشی نره عرض و طول پنج در ۱۵ دارد و معرق، مثل پازل است كه فقط یك مو بین دو قسمت آن باید مشخص باشد اما زمانی كه این كاشی ها روی گنبد سوار می شود، تیم مرمتی متوجه می شوند كه فاصله هایی از نیم میل تا یك سانت و دو سانت به وجود آمده است. به همین خاطر باردیگر گچ درست كرده و به اصطلاح بناها آنرا كف مال كرده اند. یعنی از بالا تا پایین را با دست گچ كشیده اند و تصویر آقای رضایت حین انجام این كار ثبت شده است. این كار درزها را پر كرده اما وقتی با گونی و آب روی آنرا كشیده اند كامل پاك نشده چون كه گچ ها خورد آجر رفته بوده است. چیزهایی كه من می گویم بر مبنای گفته های خودشان است و اعتقاد هم دارند كه این عجیب نیست و كف مال را همه جا استفاده می نمایند. به هر حال وقتی به آن روش موفق نشده اند سطح را پاك كنند از برس سیمی بهره برده اند! شما یك میخ را روی آجر خانه بكشید تا متوجه بشوید كه با انجام این كار چه تغییر رنگی پیدا می كند.
این پیشكسوت معرق تراشی اشاره كرد: خامه آجر وقتی در كوره ۶۰۰ تا ۷۰۰ درجه حرارت می بیند رطوبت و برودت آن خارج می شود و روی آجر قرار می گیرد. این یك لایه طبیعی فطری برای حفاظت از آجر است كه اگر روی آن برس سیمی بكشند سفید می شود. این كار را انجام داده اند و زمینه سفید شده است. وقتی متوجه تغییر رنگ شده اند از یك لایه كه ممكنست رزین باشد یا روغن یا همان مواد نانو بهره برده اند و بدین سان حتی كاشی های لعاب دار و گردش اسلیمی ها هم رنگ اصلی خویش را ازدست داده و مات شده اند. شنیده ام كه جنس این ماده روغن بزرك بوده و اگر روغن باشد، سریع عوامل جوی را جذب می كند و در آینده رنگ كار به سیاهی می زند؛ ضمن اینكه روغن یا هر چیز دیگری تنفس گنبد را گرفتار مشكل می كند و در آینده ضربه جبران ناپذیری به آن وارد میكند.
مرمتگر گنبد شیخ لطف الله در دهه شصت تصریح كرد: ناظر پروژه مرمت مصاحبه كرده و گفته به من گفتند استادی را می آوریم كه به ناظر نیازی نداشته باشد! مگر چنین چیزی ممكن است؟ نباید قوانین را زیر پا گذاشت. در دوره های قبل برای مرمت گنبد شیخ لطف الله همیشه سراغ متخصص این كار می رفتند و او خودش یك كادر متخصص دیگر را گرد هم می آورد و كار را شروع می كردند.
وی اضافه كرد: ازآنجاكه دهه شصت روی این گنبد كار كرده ام باید بگویم بیشتر كاشی های آن صفوی است چون هر بار به صورت موضعی مرمت شده است. كاشی های گنبد شیخ لطف الله بی نظیر است چون رنگ معدنی كه از سرب، قلع و مس گرفته و با لعاب شیشه مخلوط شده را دارد. این رنگ نه پوسته پوسته می شود و نه عوامل جوی بر آن اثر دارد درحالی كه رنگ شیمیایی هیچ یك از این خاصیت ها را ندارد. در اصفهان آقای موسوی زاده تنها كسی است كه رنگ معدنی روی كاشی می زند و باید پرسید آیا در بخش نوسازی شده كاشی های گنبد شیخ لطف الله از همین رنگ معدنی بهره برده اند یا شیمیایی؟
رسام اشاره كرد: اداره كل میراث فرهنگی اصفهان باید قبل از مرمت، نقشه راه و طرح مطالعاتی ای را تهیه می كرد، همه جوانب كار را بررسی می كرد و از استادكاران متخصص مشورت می گرفت، بعد كار را به یك كاردان می سپرد نه اینكه استاد بزرگی مثل آقای رضایت را كه سررشته مرمت معرق ندارد وارد این كار كند و به آبروی هفتاد ساله ایشان لطمه بزند.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب